Zespół kościoła cmentarnego pw. św. Leonarda

Opis

Na zachodnim skraju starego Buska, obok drogi wiodącej do Pińczowa, na jednej z kulminacji Garbu Pińczowskiego wzniesiono w XVII wieku drewniany kościół, który mimo wielu kataklizmów, jakie przeżyło miasto pozostał szczęśliwie nienaruszony do naszych czasów.

Kościół św. Leonarda jest najstarszym buskim zabytkiem, który zachował pierwotny, niepoddany przebudowom kształt. Stoi on prawdopodobnie w miejscu wcześniejszego dwunastowiecznego kościoła mającego także za patrona św. Leonarda. Obecny kościół powstał w 1699 roku. Zbudowany został z drewna modrzewiowego. Kościół jest orientowany. Po zachodniej stronie posiada kruchtę, węższą i niższą od nawy głównej. Kruchtę przykrywa trzyspadowy, pokrytym gontem dach, z trójkątnym półszczytem ozdobionym motywem promienistego „słońca”. Do kruchty prowadzą dwuskrzydłowe nieoryginalne drzwi z filonkami ozdobionymi drewnianymi kołpakami.

Naprzeciw kruchty znajduje się pięcioboczne prezbiterium tworzy wieloboczną absydę. Dwuspadowy dach zaokrągla się nad absyda nie tworząc szczytu. Pod dolną krawędzią połaci dachu biegnie poziomy, ukośnie przymocowany profilowany podokapnik chroniący przed zamakaniem szczytowe części szalunku. Równolegle, tuż przy przyziemiu, umocowany jest biegnący wzdłuż ścian obdaszek. Na kalenicy umieszczona jest barokowa wieżyczka pełniąca rolę sygnaturki, Składa się z wielobocznego trzonu i ażurowych ścianek zwieńczonym hełmem z iglica zakończona krzyżem. Absyda posiada od południa jedno okno a id północy przylega doń maleńka zakrystia.

Nawę główną oświetlają od południa dwa dziesięciopolowe okna. Kościół posiada konstrukcję zrębowo-słupową. Jest cały oszalowany. Z kruchty do nawy prowadzą drzwi ujęte w drewniany portal z nadprożem ozdobionym reliefem „w ośli grzbiet’ i z napisem Anno Domini 1699.

Nawę główną od zachodu ograniczają dwie profilowane belki będące pozostałością chóru muzycznego. Przestrzeń między oryginalnymi belkami zabudowano tymczasowo surowymi deskami.
Miedzy nawą a prezbiterium umieszczony jest graniczny łuk tęczowy z napisem WAL A.D. 1699.
Na profilowanej belce tęczowej usytuowane są dwie pełne rzeźby wyobrażające Matkę Boską i św. Jana. Pośrodku barokowych rzeźb znajduje się krucyfiks z wyciętym z blachy Chrystusem.
Nawa i prezbiterium przykryte są płaskimi stropami. Były one prawdopodobnie w całości jedynie w prezbiterium. Malowidło przedstawia patronów Polski św. Wojciecha i św.Stanisława.
Prezbiterium z zakrystią łączy drewniany portal z potężnych, profilowanych bali modrzewiowych. Trapezoidalne nadproże połączone zamkiem ciesielskim z węgarami tworzą masywne odrzwia, na których zawiedzone były ongiś drzwi.\

Najważniejszym, najefektowniejszym, pierwszorzędnym elementem wyposażenia prezbiterium jest główny ołtarz będący dwukondygnacyjny kompozycją architektoniczno-rzeźbiarską z centralnie usytuowaną, trójwymiarową figurą patrona kościoła.
Późnobarokowy ołtarz głównym składa się z mensy i obejmującej ją z trzech stron nadstawy będącej w rzeczywistości sięgającym posadzki retabulum. Stołem ofiarnym jest dosyć prymitywna mensa skrzyniowa nakryta kamienną taflą z wydrążona płycizną, w której znajduje się wykonana ze szlachetnego marmuru płyta z widocznym, sepulkurum czyli skrytką na relikwie. Czołową ścianę mensy ozdabia panneau z groteskowym ornamentem ułożonym antycznie.

Pierwszą kondygnację retabulum (cały w kolorze czerni) rozpoczynają masywne, czwórgranne, trójczłonowe filary stojące na bazach. Poszczególne człony oddzielają gzymsy działowe. Pierwszy człon (najdłuższy i najszerszy) ozdabia mocno spłaszczony romb koloru białego. Drugi człon (węższy i krótszy) jest z przodu ozdobiony ceramiczną rozetą a trzeci (najwęższy i najkrótszy) zakończony impostem, dźwiga rzadko spotykaną figurę Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny z ruchomymi rękami w stawach łokciowych i barkowych. Na symetrycznie położonym lewym filarze, będącym lustrzanym odbiciem prawego, znajduje się posążek św. Teresy.
Między filarami bocznymi a mensą wykonane są dwa półkoliste otwory wejściowe tworzące obejście z tyłu ołtarza, mieszczące wizerunki świętych: Piotra i Pawła. Drugą kondygnację wyróżniają dwie pary kolumn ustawionych uskokowo wobec siebie tzn. zewnętrzne są wysunięta bardziej do przodu a środkowe są nieco cofnięte w głąb. Trzony kolumn są gładkie, całe pomalowane na czarno, za wyjątkiem zewnętrznych, które spowijają spiralne wstęgi koloru białego.

Kolumny posiadają ozdobne bazy i kapitele w porządku korynckim, na których leżą w kolejności architraw, fryz i ozdobny impostowy gzyms koronujący, ułożony uskokowo. Od głowic zewnętrznych kolumn do filarów biegną w dół dwa symetryczne spływy łukowej po lewej i po prawej stronie ołtarza.

Między kolumnami umieszczony jest posążek św.Leonarda, który stoi w niszy glifowego, ślepego, prostokątnego portalu. Poszczególne glify ozdobione są kolejno: ornamentem akantowym, ceramicznymi rozetkami i wicią roślinną z liśćmi i kwiatami róży. Figura przedstawia zakonnika w habicie dzierżącego w dłoniach kajdany- swój atrybut (św. Leonard jest patronem jeńców i więźniów, ale także bydła domowego i koni).
Nad górną krawędzią ołtarzowego portalu znajduje się ograniczony bocznymi wolutami naddatek z ceramicznym ornamentem rocaillowym. Naddatek podtrzymuje wielopromienną glorię częściowo wypełniającą otwartą powierzchnię tympanonu.

Otwarty od góry tympanom ograniczają boczne, przerywane ramiona trójkątnego frontonu zwieńczającego kolumnadę, Na zewnętrznym gzymsie ramion frontonu przysiadły dwie postacie, po prawej putto a po lewej młodzieńczy cherubinek w udrapowanej szacie.
Wyposażenie nawy głównej jest ubogie, przypadkowe, niejednolite a w wielu przypadkach mocno nadszarpnięte czasem.
Na południowej ścianie, między oknami, stoi niekompletny, mocno zniszczony ołtarz ( w rzeczywistości tylko jego środkowa część) pochodzący z nieistniejącego klasztoru w Kamedułach, a potem obecny w kościele p.w. Niep.Pocz.Najśw. Marii Panny w Busku. Na uwagę zasługują kwadratowe, kanelowane kolumny ustawione nie licem, lecz krawędziami, Między kolumnami znajduje się wizerunek cieniem i koronowanego Jezusa Miłosiernego.
Na wprost, po obu stronach prezbiterium, wiszą dwa bogato oprawne obrazy, będące przypuszczalnie fragmentami jakiegoś zdemontowanego ołtarza Po lewej stronie znajduje się wizerunek św. Jadwigi Śląskiej a po prawej dwóch młodych świętych, ubranych w rzymskie tuniki i trzymających w dłoniach gałązki palmowe. Mogą to, więc być męczennicy (palmy męczeństwa), np. Kosma i Damian, Korneliusz i Cyprian, Marceli i Piotr itd.
Na północnej ścianie wiszą obrazy Matki Boskiej Częstochowskiej oraz Koronacja Matki
Boskiej.
Na zachodniej ścianie wisi obraz N.P.N. Marii Panny. Jednolity warsztatowo i artystycznie jest cykl czternastu obrazów Drogi Krzyżowej pędzla nieznanego, pewnie ludowego artysty. Obrazy wymagają natychmiastowej konserwacji. Funkcję użytkową spełniają ozdobne ławki przeniesione z kościoła parafialnego.
Wokół kościoła rozpościera się stary, nieczynny cmentarz grzebalny otoczony kamiennym murem. Na cmentarzu zachowało się kilka różnych typów nagrobków w formie krzyży (kamiennych i żeliwnych), pełnowymiarowych figur (Chrystus Nazareński, Matka Boska), kolumny oplecionej wicią roślinną, wreszcie tablic epitafijnych z napisami inskrypcyjnymi. Wśród kilkunastu stosunkowo dobrze zachowanych nagrobków wyróżnia się wyjątkowym kunsztem eklektycznym, wieloczłonowy pomnik nagrobny składający się z cippusu, kanelowanej, czworobocznej kolumny z kartuszem herbowym i zwieńczająca sterczyną w kształcie obelisku.
Obok apsydy kościoła znajduje się znajduje się kwatera z grobem Rzewuskich z oryginalną tablicą umieszczoną na klasycystycznej steli (jeden z Rzewuskich, Feliks, był założycielem buskiego kurortu).
Od furtki, umiejscowionej od strony ulicy Bohaterów Warszawy, prowadzi w kierunku wschodnim alejka wysadzona kasztanowcami.
Pozostałą powierzchnię cmentarza porastają jesiony, klony i robinie akacjowe tworząc malowniczą oazę wysokopiennej zieleni w tej części miasta.
Drewniany, malowniczo położony kościół św. Leonarda zasługuje ze wszech miar na szczególną troskę ze względu na swe wyjątkowe walory kulturowe, historyczne, artystyczne i techniczne. Jest on dziełem cieśli Walerego, który zbudował go według obowiązującej sztuki i ornamentyki stosowanej w południowej Małopolsce.
Od nas samych, naszej wrażliwości, hojności i ofiarności zależy jego los.
Niechże więc służy jak najdłużej lata Bogu na chwałę, ludziom na modlitwę i refleksję o naszej odwiecznej, chrześcijańskiej tradycji.

Wokół kościoła znajduje się stary, nieczynny cmentarz otoczony kamiennym murem. Zachowało się tu kilka różnych typów nagrobków. Wśród nich wyróżnia się wyjątkowym kunsztem pomnik nagrobny składający się z cippusu, kanelowanej, czworobocznej kolumny z kartuszem herbowym i sterczyną w kształcie obelisku. Pochowany jest tu, zmarły w 1829 roku, Paweł Sołtyk – dziedzic Siesławic, po którego dawnych włościach przebiegać będzie trasa naszej wędrówki. Na uwagę zasługuje także stela grobowa rodziny Rzewuskich, z której wywodził się założyciel buskiego kurortu – Feliks.