W czasach, gdy w Egipcie powstawały słynne piramidy, na terenie dzisiejszych Krzemionek pradziejowi górnicy wydobywali unikalną w swym wyglądzie skałę.
Doskonale zachowany zespół prahistorycznych kopalń krzemienia pasiastego. Fot. MHA
Krzemień pasiasty, bo o nim właśnie mowa, dziś nazywany jest kamieniem optymizmu lub świętokrzyskim diamentem. W tym określeniu nie ma przesady – odpowiednia twardość, wygląd i rzadkość występowania sprawiają, że krzemień już od ponad 50 lat z powodzeniem wykorzystują złotnicy i twórcy niebanalnej biżuterii.
Zainteresowanie człowieka krzemieniem sięga jednak znacznie dalej. Świadczy o tym doskonale zachowany w północno-wschodniej części województwa świętokrzyskiego zespół prehistorycznych kopalń krzemienia pasiastego funkcjonujących już w okresie neolitu i wczesnej epoce brązu (a zatem około 3900 - 1600 p.n.e.).
To jeden z największych i najlepiej zachowanych obiektów tego typu na świecie. Pomimo upływu tysięcy lat podziemia kopalń przetrwały do naszych czasów w niemal niezmienionym stanie.
Nic zatem dziwnego, że Krzemionkowski Region Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego został w 2019 roku wpisany na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. To niezwykłe wyróżnienie, zwłaszcza że to jedyny na tej liście obiekt z województwa świętokrzyskiego (i jeden z 17 takich obiektów z całej Polski).
Dzięki ekspozycji muzealnej i trasie turystycznej (a w szczególności jej podziemnej części), poznasz bliżej świat prehistorycznych górników, zrozumiesz fenomen Krzemionek i zobaczysz, jak krzemień prezentuje się w naturze.
Podziemna trasa turystyczna to największa atrakcja Muzeum i Rezerwatu w Krzemionkach. Fot. MHA
Jak powstał krzemień?
Mimo wielu badań naukowcy wciąż dyskutują nad tym, skąd pochodziła krzemionka (czyli główny budulec krzemienia) oraz jak szybko i w jakiej temperaturze dochodziło do jej krystalizacji. Ze względu na różne teorie wskazujące na źródło i warunki, w jakich tworzyła się krzemionka, podanie jednego, uniwersalnego "przepisu" na krzemień stanowi duże wyzwanie dla badaczy.
Wiemy, że krzemień pasiasty tworzył się około 155 milionów lat temu (a więc w epoce późnej jury), kiedy to obszar dzisiejszego województwa świętokrzyskiego zalewało ciepłe, płytkie morze.
Tam, gdzie dziś są Krzemionki, istniała płycizna morska, w której tworzyły się osady wapienne. W tym płytkomorskim środowisku wytrącała się krzemionka, która mogła gromadzić się między innymi w obrębie nor wydrążonych przez drobne, podobne nieco do współczesnych krewetek, skorupiaki.
Z czasem przypominające żel osady traciły wodę i zmieniały się w twardą skałę, czyli krzemień. Dziś wędrując podziemną trasą turystyczną zobaczysz charakterystyczne buły krzemienne, których rozmieszczenie nawiązuje do przebiegu nor jurajskich skorupiaków.
Oszlifowana buła krzemienia w swoim naturalnym miejscu występowania. Fot. MHA
Poprzemysłowy krajobraz sprzed tysięcy lat
Odwiedzając Muzeum zobaczysz reprezentacyjny fragment większego pola górniczego, które rozciąga się na imponującym obszarze około 78 hektarów. Szacuje się, że znajduje się tu około 4000 kopalń.
Na terenie rezerwatu zachował się górniczy krajobraz z epoki kamienia. Widoczne są hałdy, wejścia do podziemnych kopalń oraz pozostałości po pracowniach, w których obrabiany był krzemień.
Pod ziemią z kolei zachowały się wyrobiska na głębokości wahającej się od 3 do 9 metrów. Dawni górnicy pracowali w kilku typach kopalń. Każdy z nich cechował się różną głębokością oraz sposobem, w jaki prowadzone było wydobycie. I tak na polu górniczym znalazły się:
- kopalnie jamowe - nieskomplikowane, najprostsze płytkie kopalnie, których głębokość sięgała do 2 metrów;
- kopalnie niszowe - te z kolei sięgały nieco głębiej (od 2,5 do 4 metrów); w ich dolnej części górnicy drążyli charakterystyczne, kilkumetrowe nisze, które poszerzały przestrzeń eksploatacji złoża;
- kopalnie chodnikowe - niewielkie chodniki drążone w miękkim podłożu (na przykład glinie) drążone były na dnie szybu na głębokości, która osiągała nawet 7 metrów;
- kopalnie filarowo-komorowe - w tym rodzaju kopalni górnicy pozostawili nienaruszone partie skalne, które, niczym filary, chroniły strop przed zawaleniem; chodniki sięgały nawet do 8 metrów od szybu, a drążono je na głębokości 5-6 metrów.
Skoro znamy już rodzaje kopalń, dowiedzmy się teraz, kto w nich pracował i jak wyglądał dzień z życia prahistorycznego górnika?
W Krzemionkach zobaczysz, w jakich warunkach pracowali neolityczni górnicy. Fot. MHA
Ciężka praca dawnych górników
Aby założyć kopalnię w dobrym miejscu, zapewnić w niej względne bezpieczeństwo i pozyskać z niej krzemień, górnicy musieli z pewnością dysponować specjalistyczną wiedzą. Zapewne tą pracą zajmowały się zatem wyspecjalizowane klany górników.
Nie była to praca łatwa. Wysokość wyrobisk wahała się od 55 do 110 centymetrów, dlatego górnicy pracowali w pozycji klęczącej (a często nawet i leżącej). Swoje stanowiska oświetlali łuczywami ze smolnego drzewa. Często dokuczała im niska temperatura (od 5 do 9 stopni Celsjusza) i wysoka wilgotność powietrza. Nic dziwnego, że górnicy cierpieli na pylicę i reumatyzm. W ryzyko pracy w kopalni wliczone były również częste wypadki.
Pracujący w kopalni ludzie mieli do dyspozycji proste narzędzia z kamienia, krzemienia, drewna czy poroża. Wydobyty dzięki wiedzy i umiejętnościom górników krzemień jeszcze w podziemiach był selekcjonowany, a potem, w koszach lub workach, transportowany na powierzchnię.
Bezpośrednio przy szybach działały pracownie obróbki krzemienia. Większe konkrecje dzielono na mniejsze kawałki. Z nich powstawały siekiery i dłuta, które w okresie największej popularności docierały na tereny oddalone od dzisiejszych Krzemionek nawet o 660 kilometrów!
Wielka Matka - to symbol krzemionek i jeden z ciekawszych przykładów sztuki prahistorycznej. Fot. MHA
Magiczna moc krzemienia
Ludzie czasów neolitu rozwijali umiejętność obróbki krzemienia i kamienia. Te materiały przez tysiące lat stanowiły podstawowy surowiec do wyrobu broni i narzędzi. Odnajdywane dziś wyroby z krzemienia prezentują bardzo wysoki poziom.
Niektóre pradziejowe siekiery nie noszą na sobie śladów użytkowania. Pozwala to przypuszczać, że były to przedmioty szczególne – podnoszące rangę osoby, które je posiadała.
Wyroby z krzemienia pasiastego odnajdywane były też w pochówkach – możliwe zatem, że przypisywano im magiczną, ochronną moc.
Fot. MHA
Krzemionki dziś
Dzięki trasie turystycznej w Krzemionkach zobaczysz oryginalne wyrobiska neolitycznych kopalń, hałdy górnicze oraz zagłębienia poszybowe - elementy, które tworzą wyjątkowy krajobraz zostawiony po dawnym przemyśle, który kwitł tu 5000 lat temu.
Aż 500 metrów trasy prowadzi pod ziemią. To jedyny tego typu obiekt na świecie otwarty dla szerszej publiczności. Zobaczysz tu świetnie zachowane wyrobiska pradziejowych kopalń krzemienia pasiastego. To najlepszy sposób, by uzmysłowić sobie, jak wyglądała praca neolitycznych górników.
Życie codzienne i jego związki z górnictwem poznasz z kolei na multimedialnej wystawie "Władcy krzemienia". Zobaczysz tu rekonstrukcję osady - z modelami jej mieszkańców i ich zwierząt. Zobaczysz, jak wyglądał pochówek kultury mierzanowickiej. Nie brakuje też multimedialnych prezentacji oraz oryginalnych eksponatów – zabytków archeologicznych związanych z górnictwem w okresie neolitu i wczesnej epoki brązu.
Muzeum Archeologiczne i Rezerwat Krzemionki posiada udogodnienia dla osób z niepełnosprawnościami.
Wystawa "Władcy Krzemienia" pozowli Ci lepiej zrozumieć świat neolitycznych górników. Fot. MHA
Nie mam samochodu. Jak dojadę do Krzemionek?
Dojazd do Krzemionek komunikacją publiczną z Kielc wiąże się z przesiadką w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Z Kielc do Ostrowca kursują autobusy PKS. Aktualny rozkład znajdziesz na stronie internetowej dworca.
Z Ostrowca Świętokrzyskiego do Krzemionek (Sudół, przystanek "Krzemionki" oferuje przewoźnik prywatny - na jego stronie internetowej znajdziesz aktualny rozkład.
Informacje praktyczne:
Muzeum Archeologiczne i Rezerwat Krzemionki
Sudół 135a k. Ostrowca Świętokrzyskiego
27-400 Ostrowiec Świętokrzyski
tel. +48 669 970 499, +48 260 55 50
rezerwacje@krzemionki.info
www.krzemionki.pl
Obowiązuje rezerwacja! Zobacz godziny otwarcia i cennik biletów wstępu