Góry Świętokrzyskie to prawdziwa skarbnica wiedzy i tajemnic dla miłośników geologii paleontologii czy archeologii. Odkrywane od kilkudziesięciu lat tropy dinozaurów i kopalnych gadów, a zwłaszcza ostatnie sensacyjne odkrycie śladów tetrapoda, stanowią dodatkowe świadectwo wyjątkowego charakteru tego regionu. W jaki sposób można najlepiej poznać tajemnice Gór Świętokrzyskich? My znamy odpowiedź. Wystarczy wybrać się na Świętokrzyski Szlak Archeo – Geologiczny.
OBIEKTY NA SZLAKU:
BAŁTÓW
WĄWÓZ W SKAŁACH
MUZEUM STAROŻYTNEGO HUTNICTWA W NOWEJ SŁUPI
ŚWIĘTY KRZYŻ
BUKOWA GÓRA
ZACHEŁMIE
TUMLIN GRÓD
CIOSOWA
WIETRZNIA
KADZIELNIA
ŚLUCHOWICE
KARCZÓWKA
BIESAK-BIAŁGON
JASKNIA RAJ
KAMIENIOŁOM SZEWCE
GÓRA ZELEJOWA
GÓRA ZAMKOWA
GÓRA RZEPKA
JASKINIA PIEKŁO
GÓRA MIEDZIANKA
BAŁTÓW
Urokliwa miejscowość położona w przełomie rzeki Kamiennej, spokojnie meandrującej przy stromych skałkach z białego, jurajskiego wapienia. Występujące tu skały powstały w morzu około 160 milionów lat temu. Wapienne ściany skalne są poprzecinane dolinkami, które w wyższych partiach przechodzą w jary i wąwozy, często wycięte w lessach powstałych w ciągu ostatnich kilkudziesięciu tysięcy lat. Ciekawostką Bałtowa są znalezione tu tropy dinozaurów, odciśnięte w wapiennej skale.
Jak wykazały badania, tropy mogły dopiero powstać po cofnięciu się morza. Historia bałtowskich tropów zaczęła się od opowiadanej przez lata legendzie o „Czarciej Stopce”, którą miał odcisnąć diabeł chcąc przeskoczyć rzekę Kamienną. Przekazywanymi przez miejscową ludność opowieściami zainteresowali się palentolodzy – naukowcy, badający ślady starego życia. I tak zaczęła się sława tego miejsca. W dolinie Kamiennej powstał Bałtowski Kompleks Turystyczny, gdzie zgromadzono modele zwierząt, które zamieszkiwały Ziemię na przestrzeni dziejów. Starannie wykonane repliki obrazują dużą różnorodność i rozwój świata zwierzęcego z wyjątkowym uwzględnieniem grupy dinozaurów.
Park w Bałtowie jest miejscem o dużych walorach edukacyjnych, szczególnie działającym na wyobraźnie młodszej części naszego społeczeństwa. Zarządzający parkiem, rozszerzyli ofertę dla turystów, poprzez wystawy skał z odciskami tropów dinozaurów (Sabathówka), minerałów i skamieniałości (Muzeum Jurajskie), naukę jazdy konnej („Kraina Koni”), Zwierzyniec Bałtowski, w którym pomiędzy setkami dzikich zwierząt królują żubry, Park Rozrywki, Kino Emocji Cinema 5D, zwiedzanie malowniczych wąwozów, zabytków i uprawiania sportów zimowych na stoku narciarskim ”Szwajcaria Bałtowska. Bałtowski JuraPark objęty jest patronatem Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, współpracuje z Dinozaur Ridge - Colorado i jest pierwszym tego typu obiektem w Polsce.
WĄWÓZ W SKAŁACH
Ten ciekawy zakątek, objęty ochroną jako rezerwat geologiczny o powierzchni 3,18 ha, stanowi głęboki wąwóz Strugi Czajęcickiej, uchodzącej do rzeki Dobruchny, pomiędzy wsiami Skałyi Grzegorzowice. W północnym zboczu wąwozu, ciągnącego się na odcinku prawie 300 m widoczne są wychodnie wapieni i dolomitów ze skamieniałościami (m.in. stromatopory, koralowce, ramienionogi, szczątki liliowców) dokumentującymi środkowodewoński wiek i płytkomorskie pochodzenie tych skał. Zbocza wąwozu porastają miejscami zarośla i murawy kserotermiczne z chronionymi gatunkami roślin, które wraz z wychodniami skalnymi, stanowią przedmiot ochrony. Warto wiedzieć, że miejsce to, wraz z ciągnącymi się wzdłuż doliny rzeki Dobruchny odsłonięciami skalnymi to jedno z najważniejszych stanowisk dewonu w Polsce, badane przez geologów od ponad stu lat, jako profil Grzegorzowice-Skały.
W skałach widocznych w naturalnych bądź sztucznych odsłonięciach znaleziono tysiące skamieniałości, w tym wiele niezwykle cennych dla nauki gatunków. Przy bliższym obejrzeniu skał odsłaniających się w wąwozie, być może wypatrzymy skamieniałość stanowiącą pamiątkę płytkiego tropikalnego morza sprzed 380 mln lat. Pamiętając, że na terenie rezerwatu obowiązuje bezwzględny zakaz pozyskiwania skał czy roślin, ograniczmy się wyłącznie do obserwacji i fotografowania tych zabytków przyrody. Wąwóz w Skałach należy do najbardziej urokliwych miejsc w Górach Świętokrzyskich. Z górnej części wąwozu roztacza się wspaniały widok na Święty Krzyż wraz z bielejącym na jego szczycie klasztorem. Uwaga: w sąsiedztwie rezerwatu znajduje się czynny kamieniołom dolomitów dewońskich, dlatego będąc na tym terenie zachowajmy niezbędną ostrożność.
MUZEUM STAROŻYTNEGO HUTNICTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO IM. MIECZYSŁAWA RADWANA W NOWEJ SŁUPI
Nowa Słupia - jedna z najpiękniej położonych miejscowości turystycznych w Górach Świętokrzyskich, zlokalizowana u stóp Łysej Góry, ma niezwykle ciekawą historię powiązaną z dawnym hutnictwem żelaza. Północno-wschodnia część Gór Świętokrzyskich, w której się znajdujemy, stanowiła w przeszłości największy w Europie poza imperium rzymskim, okręg górnictwa i hutnictwa rud żelaza, który funkcjonował przez kilkaset lat - od II w p.n.e, do wczesnego średniowiecza. Na obszarze pomiędzy wschodnią częścią Łysogór i Pasmem Jeleniowskim, a doliną rzeki Kamiennej, odnaleziono ślady produkcji żelaza w postaci zgrupowań kloców żużla, stanowiących pozostałości dawnych pieców dymarskich (tzw. dymarek).
W samej Nowej Słupi na odkrytym w 1957 roku stanowisku archeologicznym odsłonięto pozostałości 45 pieców dymarskich, nad którymi wzniesiono pawilon ochronny, rozbudowany później jako Muzeum Starożytnego Hutnictwa im. Mieczysława Radwana. W tym unikatowym obiekcie położonym przy ul. Świętokrzyskiej 56, możemy obejrzeć nie tylko pozostałości po dymarkach, ale także zaznajomić się z techniką produkcji żelaza oraz historią osadnictwa na tym terenie. To niezwykłe dziedzictwo przemysłowe i kulturowe stało się inspiracją dla organizowanej co roku w sierpniu imprezy „Dymarki Świętokrzyskie”, w trakcie której można obejrzeć ciekawy pokaz eksperymentalnych wytopów żelaza, wzorowanych na dawnych metodach. Dla wielbicieli spacerów i dłuższych wędrówek przygotowana jest sieć oznakowanych szlaków turystycznych wiodących z Nowej Słupi do najciekawszych obiektów przyrodniczych i kulturowych w tej części Gór Świętokrzyskich.
ŚWIĘTY KRZYŻ
Miejsce-symbol Gór Świętokrzyskich ma wiele znaczeń, które stawiają je w rzędzie najważniejszych obiektów przyrodniczych i kulturowych w regionie. Teren ten, stanowiący wschodnią część głównego masywu Łysogór zbudowanego z twardych, kambryjskich piaskowców kwarcytowych, zwieńczony jest kulminacją Łyśca zwanego też Łysą Górą (595 m n.p.m.) – drugiego co do wysokości szczytu w Górach Świętokrzyskich. Teren wokół kulminacji wydzielony jest jako obszar ochrony ścisłej „Święty Krzyż”o powierzchni ok. 500 ha, znajdujący się w granicach Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Ochronie podlegają tu najbardziej wartościowe zbiorowiska leśne o charakterze lasu pierwotnego, z borem jodłowym i lasem jodłowo-bukowym. Osobliwością przyrody nieożywionej są wielkie bezleśne rumowiska skalne, które od wieków stanowiły dla miejscowej ludności miejsca „gołe od boru”, co przyczyniło się do utrwalenia nazwy gołoborza.
Powstanie tych form wiąże się ze zlodowaceniami w epoce plejstocenu, kiedy najwyższe szczyty Łysogór wystawały ponad lądolód, a występujące tam odsłonięte skałki niszczone były przez intensywne procesy mrozowe. Święty Krzyż to zarazem miejsce o wymiarze kulturowym i religijnym. Za czasów starożytnych i we wczesnym średniowieczu czczono tu pogańskie bóstwa, czego pozostałością jest kamienny wał kultowy, którego fragmenty zachowały się w południowej, wschodniej i północnej, przyszczytowej części Łyśca. Około 400 m na wschód od szczytu wznosi się, wybudowany na początku XII w. kościół i klasztor pobenedyktyński oraz perła wczesnego baroku – XVII-wieczna Kaplica Oleśnickich. To tu, w miejscu przechowywania relikwii drzewa Krzyża Świętego, stanowiącym obecnie Sanktuarium Relikwii Krzyża Świętego, bije serce regionu, który od tego miejsca zaczerpnął swą niezwykłą nazwę. Będąc na Św. Krzyżu warto odwiedzić także Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
BUKOWA GÓRA W ŚWIĘTOKRZYSKIM PARKU NARODOWYM
Bukowa Góra stanowi długi na 8,5 km grzbiet zbudowany z dolnodewońskich piaskowców kwarcytowych, tworzących w podszczytowych partiach interesujące formy skalne. Kulminacja Bukowej Góry (482 m npm) stanowi zarazem centralną część i najwyższe wzniesienie Pasma Klonowskiego. Teren ten porośnięty jest lasem bukowo-jodłowym, z bogatym i zróżnicowanym runem, zawierającym również chronione gatunki roślin. W grzbietowych partiach Bukowej Góry, na obszarze o powierzchni ok. 90 m 2 występują wspomniane, liczne bloki i monolity skalne o wysokości do ok. 5 metrów. Jest to ciekawy przykład ostańcowych skałek, które tworzyły się w okresie zlodowaceń, jako efekt procesów zbliżonych do tych, które mają miejsce współcześnie na obszarach polarnych.
Przyglądając się blokom skalnym dostrzeżemy ciekawe urzeźbienie wypreparowane przez procesy erozji i wietrzenia. Rzeźbę skał urozmaicają dodatkowo pionowe rozpadliny i większe spękania skalne. Skały, które w mniejszym lub większym stopniu odsłaniają się wzdłuż całego grzbietu, tworzyły się pierwotnie jako piaszczysty osad płytkiego zbiornika morskiego. W niektórych odmianach piaskowców budujących Pasmo Klonowskie można dostrzec odciśnięte ślady skorupek ramienionogów. Tam, gdzie skała składa się prawie wyłącznie ze szczątków i pozostałości ramienionogów, mamy do czynienia z tzw. piaskowcem spiriferowym. Grupa skałek z piaskowców dolnodewońskich zlokalizowana jest na grzbiecie, na północny zachód od głównej kulminacji Pasma Klonowskiego, przy zielonym szlaku turystycznym wiodącym z Łącznej do Psar i Bodzentyna.
ZACHEŁMIE
Kamieniołom Zachełmie zajmuje zachodnią część góry Chełm. Przez szereg lat był miejscem wydobycia środkowodewońskich dolomitów. Materiał pochodzący z wyrobiska był wykorzystywany w hutnictwie, przemyśle szklarskim, drogownictwie i kolejnictwie. Pozyskiwano tu również tlenek żelaza – hematyt. Wydobycie zakończono w roku 1978. Prace eksploatacyjne, odsłoniły interesujący profil geologiczny. Jest nim filar skalny wysokości 20 i szerokości ok 50 metrów w którym widzimy kontakt środkowodewońskich dolomitów sprzed 395 milionów lat ze zlepieńcami i piaskowcami permsko – triasowymi, sprzed 255-251 milionów lat. Zachowane w odsłonięciu dolomity zostały w przeszłości w wyniku ruchów górotwórczych sfałdowane i stromo nachylone.
Na dolomitach prawie poziomo zalegają czerwonawe osady rzeczne, jeziorne i płytkomorskie jakie powstały w okresie permsko-triasowym. Widoczne na południowej ścianie wyrobiska struktury, powstałe w wyniku wynurzania się i wysychania dna morskiego jakim są skamieniałe szczeliny spękań, należą do najlepiej zachowanych tego typu osadów na świecie. Sensacyjne odkrycie, jakie miało miejsce na terenie kamieniołomu, nadało temu miejscu rangę światową. Znalezione tu tropy tetrapoda, pierwszego kręgowca, który wyszedł z morza, stały się podstawą zmiany datowania wyjścia tych zwierząt na ląd o ok. 18 milionów lat wcześniej. Tetrapody były ogniwem łączącym ryby i zwierzęta czworonożne. Dokładnego obliczenia wieku powstania tropów w osadzie dokonano na podstawie konodontów, czyli szczęk prymitywnych strunowców, które należą do skamieniałości przewodnich. Skamieniałością przewodnią nazywamy te wymarłe organizmy, które żyły w dużej ilości, na dużej przestrzeni i w bardzo krótkim czasie.
TUMLIN GRÓD
Góra Grodowa (395 m. n. p.m.) obok Łysej Góry i Góry Dobrzeszowskiej, była domniemanym miejscem kultu religijnego w okresie pogańskim. Około X wieku znajdowała się tu wczesnośredniowieczna osada, której ślady znaleziono podczas badań archeologicznych prowadzonych w tym rejonie w latach 1958-1960. Pozostałością po niej są słabo zachowane kamienno-ziemne wały otaczające powierzchnię ok. 1500 m. kw. Wybudowana w szczytowej partii wzniesienia kapliczka, znajduje się na miejscu poprzedniej, którą według podań wzniesiono w 100 rocznicę odparcia wojsk szwedzkich z okolic Tumlina. Północną część wzniesienia zajmują stare wyrobiska oraz czynny kamieniołom piaskowców. Występujące tu osady powstały w okresie dolnego triasu (250 milionów lat temu ). Są one głównie pochodzenia eolicznego, czyli utworzonego z ziarn kwarcowych, nawiewanych przez wiatr.
Prowadzone prace eksploatacyjne odsłoniły bardzo ciekawe warstwowanie przekątne. W czasie powstawania osadu zdarzały się etapy, kiedy na tym terenie znajdowały się okresowe zbiorniki wodne i płynęły rzeki. Śladami po tych wydarzeniach są zachowane w skałach ślady falowania wody odbite na dnie zbiornika w postaci zmarszczek prądowych, tak zwanych riplemarków. Spotkamy tu także ślady wysychania niewielkich zbiorników wodnych, czego dowodem są skamieniałe zwitki błotne. Występujące w odsłonięciu zjawiska są podręcznikowymi przykładami sedymentacji, czyli powstawania osadów charakterystycznych dla kopalnych wydm z okresu triasowego. Eksploatowany w wyrobisku piaskowiec, był od stuleci wykorzystywany jako materiał budowlany przy wznoszeniu obiektów sakralnych, schodów, portali, płyt chodnikowych, rzeźb oraz jako materiał do wykładania pieców hutniczych i szklarskich.
CIOSOWA
Ciosowa (365 m.n.p.m.) należy do Wzgórz Tumlińskich i jest ich ostatnim ogniwem od strony południowej z wyraźnie zaznaczającym się w morfologii terenu zboczem, stromo opadającym ku rzece Bobrzy. Góra jest jednym z licznych w tym rejonie wzniesień zbudowanych z dolnotrasowego piaskowca. W nieczynnym kamieniołomie ochroną prawną objęto północną ścianę o wysokości ok. 20 i szerokości 70 metrów. Czerwonawo wiśniowe zabarwienie piaskowca kwarcowego jest spowodowane domieszką hematytu-minerału żelaza. Występująca tu skała to osad pochodzenia eolicznego, czyli powstały w wyniku nawiewania ziarn kwarcowych przez wiatr. Tworzyła się ona w gorącym, suchym, półpustynnym klimacie. Niewielkie przewarstwienia ilaste świadczą o występowaniu na tym terenie okresowych zbiorników wodnych i rzek. Dowodem na ich istnienie, są znajdowane tu zmarszczki prądowe czyli odbite w dnie zbiornika ślady falowania, noszące nazwę riplemarków.
Wydobywany w odsłonięciu materiał skalny, doskonale nadawał się do wykonywania żaren, krawężników, płyt chodnikowych i okładzinowych oraz wielu detali architektonicznych jakie do dziś znajdujemy w zabytkowych i współczesnych budowlach. Na terenie kamieniołomu wykonywane były kształtki, którymi wykładane były wnętrza wielkich pieców na terenie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Rejon Ciosowej był w okresie powstania styczniowego miejscem walk powstańczych. W dniu 10 czerwca 1863 roku oddział powstańców pod wodzą Dionizego Czachowskiego stoczył tu potyczkę z wojskami rosyjskimi. Po zakończeniu eksploatacji o nieczynne wyrobisko upomniała się natura, powodując jego dość szybkie zarastanie, starając się zaleczyć ranę jaką pierwotnemu krajobrazowi zadał człowiek.
WIETRZNIA
Wietrznia (312 m.n.p.m.) stanowi ostatnie na wschodzie ogniwo Pasma Kadzielniańskiego. Powstały w 1999 roku rezerwat im. Zbigniewa Rubinowskiego obejmuje obszar 17,95 ha. Eksploatacja wapienno - dolomitowych skał trwała od 1893 do 1974 roku. Rezerwat o łącznej długości 800 metrów powstał z połączenia wyrobisk Wietrznia, Międzygórze i Międzygórze Wschodnie. Jest to jedno z największych odsłonięć skał dewońskich w Polsce. Możemy tu prześledzić całą historię życia w morzu w okresie od końca dewonu środkowego do końca dewonu górnego, czyli w okresie od 386 do 365 milionów lat temu. Odsłonięte tu osady powstawały na dnie ciepłego zbiornika morskiego, gdzie gromadziły się pokruszone fragmenty raf koralowych. Występująca w rezerwacie mineralizacja, liczne skamieniałości, zjawiska tektoniczne i zjawiska krasowe są podstawą do zaliczenia tego odsłonięcia do obiektów o wyjątkowych walorach edukacyjnych.
Wśród minerałów występuje tu kalcyt, galena, baryt, piryt, minerały miedzi – malachit i azuryt. Skamieniałości reprezentują korale, ramienionogi, gąbki, ślimaki, małżoraczki i największa atrakcja tego miejsca - ryby pancerne. Liczne uskoki stanowią świadectwo mających tu miejsce ruchów tektonicznych, a widoczne na terenie całego wyrobiska zjawiska krasowe, stanowią podstawę uznania tego miejsca wyjątkowo zasługującego na ochronę. W sąsiedztwie rezerwatu znajduje się Centrum Geoedukacji, które jest głównym elementem Szlaku Archeo-Geologicznego. Ten wybudowany przez Geopark Kielce obiekt, jest nie tylko miejscem ekspozycji zbiorów geologicznych regionu świętokrzyskiego, ale przede wszystkim miejscem szeroko pojętej edukacji geologicznej przeznaczonej dla młodzieży i turystów.
KADZIELNIA
Kadzielnia stanowi główne ogniwo Pasma Kadzielniańskiego, w skład którego wchodzą jeszcze Dalnia, Grabina, Karczówka, Góra Cmentarna, Psie Górki i Wietrznia. Ochroną prawną objęto monolit skalny, zwany Skałką Geologów. W roku 1962 został utworzony rezerwat o powierzchni 0,6 ha., chroniący głównie występujące tu zjawiska krasu kopalnego, które należą do najpiękniejszych w Polsce. Kadzielnia jest największym skupiskiem jaskiń i schronisk skalnych w regionie świętokrzyskim. Na terenie całego obiektu jest ich 26. Dzięki połączeniu trzech jaskiń, znajdujących się we wschodniej ścianie wyrobiska, powstała podziemna trasa turystyczna o długości ok. 170 metrów. Trwające tu ok. 200 lat prace eksploatacyjne odsłoniły profil skał górnego dewonu – franu i famenu. Dolne partie powstałe we franie, są reprezentowane przez wapienie skaliste, nad którymi zalegają cienko ławicowe wapienie margliste famenu.
Kadzielnia jest też znanym stanowiskiem paleontologicznym, na terenie którego znaleziono wiele okazów skamieniałych mieszkańców morza dewońskiego. Ponieważ gromadzony na morskim dnie osad powstawał w bezpośredniej bliskości rafy koralowej możemy w nim znaleźć szczątki kolonii korali, ślimaki, ramienionogi, głowonogi, i ryby pancerne. Kolejną ciekawostką Kadzielni jest występująca na terenie wyrobiska mineralizacja. Mające w przeszłości miejsce zjawiska tektoniczne, przyczyniły się do powstania spękań, w których wykrystalizowały takie minerały jak kalcyt, baryt, minerały miedzi i ołowiu. Obecnie Kadzielnia jest dobrze zagospodarowanym obiektem o znacznych walorach edukacyjnych i stanowi ważny punkt dla wszystkich zainteresowanych rozwijającą się, ciekawą formą wypoczynku jaką jest geoturystyka.
ŚLICHOWICE
Ślichowice - rezerwat przyrody nieożywionej im Jana Czarnockiego jest pierwszym tego typu obiektem w Polsce. Został ustanowiony w 1952 roku. Ten najmniejszy kielecki rezerwat posiada pow. 0,55 ha. Znajduje się na terenie wzgórza Ślichowica (303 m n.p.m) należącego do tak zwanych Czarnowskich Górek i obejmuje grzędę skalną o grubości od 8 do 10 metrów, zachowaną pomiędzy dwoma wyrobiskami. W zachodnim wyrobisku na jego wschodniej ścianie znajduje się najbardziej wartościowa część rezerwatu. Są to silnie pofałdowane warstwy skalne zbudowane z cienko ławicowych wapieni, margli i łupków. Widzimy tu klasyczną formę, prezentowaną w większości podręczników, opisujących zjawiska tektoniczne, jaką jest fałd obalony, znajdujący się w górnej części ściany po stronie północnej. Widoczna w odsłonięciu skała powstała w okresie górnego dewonu, ok 360 milionów lat temu.
Tworzyła się na dnie morskim w pobliżu rafy koralowej dlatego w osadach występują skamieniałości małży, ramienionogów, liliowców, trylobitów i nielicznych korali. Ochroną rezerwatową objęta jest również ciekawa roślinność porastająca teren obu wyrobisk. Spotkamy tu berberys, wisienkę stepową, krzaki dzikiej róży i inne rośliny zaliczane do muraw kserotermicznych. Ze szczytu wzniesienia roztacza się panorama Kielc i dużego obszaru Gór Świętokrzyskich. Przy dobrej pogodzie, widzimy na wschodzie całe Pasmo Łysogórskie z Łyścem i Łysicą, na północy Wzgórza Tumlińskie a na zachód od nich Pasmo Oblęgorskie. Na południe od Śluchowicy widzimy bielejący wśród drzew klasztor na Karczówce, wraz z przylegającymi wzniesieniami Dalnia i Grabina a na południowym wschodzie widoczne jest najwyższe z otaczających Kielce wzniesień, Telegraf.
KARCZÓWKA
Karczówka (340 m. n.p.m.) jest rezerwatem krajobrazowym, o pow. 26,55 ha. obejmującym zalesione wzniesienie ze znajdującym się na jego szczycie klasztorem. Wchodzi w skład Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego, stanowiąc jego północno-wschodnią enklawę. Góra zbudowana jest z wapieni powstałych w okresie środkowego i górnego dewonu. W przeszłości, było to miejsce intensywnych prac wydobywczych, których celem było pozyskiwanie kruszcu ołowiu – srebronośnej galeny. Na terenie Karczówki i przyległych wzniesieniach udokumentowano 3320 śladów historycznego górnictwa. Występowanie mineralizacji, związane jest z dużą ilością pęknięć tektonicznych i uskoków powstałych w skale wapiennej, które były miejscem gromadzenia się kruszców. Eksploatacja odbywała się metodą szparową i trwała przez okres blisko 600 lat.
Ostatnie próby sięgnięcia po podziemne bogactwa miały miejsce podczas I Wojny Światowej, kiedy to na nieodległym wzniesieniu Grabina wykonany został szyb eksploatacyjny o głębokości 118 metrów. Był to najgłębszy szyb w Górach Świętokrzyskich. Śladem działalności górniczej w rejonie Karczówki jest figura Świętej Barbary wykonana z jednej bryły galeny. Umieszczona w kościele w kaplicy pod dzwonnicą figura, stała się dużą atrakcją tego miejsca. Z wydobyciem tak dużych brył galeny, zwanych granami, wiąże się postać Hilarego Mali - gwarka, który dokonał tego znaleziska. Miało to miejsce 7 grudnia 1646 roku, a z wydobytych brył wykonano trzy figury sakralne. Z największej powstała święta Barbara, a z pozostałych wykonano rzeźby Najświętszej Marii Panny, która znajduje się w kieleckiej Bazylice Mniejszej i Św. Antoniego, którą umieszczono w kościele w Borkowicach koło Przysuchy.
BIESAK-BIAŁGON
To urokliwe uroczysko leśne ze starym, częściowo zalanym wodą wyrobiskiem górniczym położone na północno-zachodnim zboczu Kamiennej Góry w Paśmie Posłowickim objęto ochroną w 1981 roku, jako rezerwat przyrody nieożywionej Biesak-Białogon. Starania o ochronę tego szczególnego miejsca wiązały się z zachowaniem unikatowego profilu skał staropaleozoicznych. Dzięki prowadzonej przez wiele lat eksploatacji mamy tu wyjątkową możliwość zajrzenia „do wnętrza” Pasma Posłowickiego, które tak malowniczo okala Kielce od strony południowej. W ścianach wyrobiska i w przekopie prowadzącym do niego od strony północnej odsłonięte są piaskowce, mułowce i łupki pochodzenia morskiego reprezentujące dwa okresy geologiczne: kambr i ordowik. Piaskowce, mułowce i łupki należące do kambru dolnego występujące w północnej części wyrobiska.
Są to jedne z najstarszych skał w Górach Świętokrzyskich liczące sobie około 540 mln lat. Z kolei młodsze od nich skały ordowiku wykształcone w większości, jako piaskowce kwarcowe widoczne są w północno-wschodniej części kamieniołomu. Profil skalny widoczny w rezerwacie kryje w sobie jeszcze kilka tajemnic. Najciekawsza z nich wiąże się, z położeniem skał kambru i ordowiku względem siebie. W normalnym, niezaburzonym położeniu warstwy skalne zalegają poziomo, w ten sposób, że skały młodsze leżą na skałach starszych. W przypadku Biesaku-Białogon miejscami sytuacja jest zupełnie odwrotna, tzn. skały starszego z okresów – kambru, zalegają na młodszych piaskowcach ordowickich. Odwrócony układ warstw skalnych stanowi dowód aktywności skorupy ziemskiej, związanej z dawnymi ruchami górotwórczymi, które na przestrzeni milionów lat kształtowały Góry Świętokrzyskie.
JASKNIA RAJ
Jaskinia Raj w pełni zasługuje na miano jednej z największych atrakcji turystycznej regionu świętokrzyskiego. Miejsce, w którym odkryto w 1964 roku jaskinię, znajduje się w północnym zboczu góry Malik należącej do Grzbietu Bolechowickiego. Od roku 1968 utworzono tu rezerwat „Jaskina Raj” o powierzchni 7,76ha. Wzniesienie, w którym się znajduje, zbudowane jest z gruboławicowych wapieni powstałych w środkowym dewonie. Jaskinia jest efektem działania zjawisk krasowych. Zjawiska krasowe polegające na rozpuszczaniu skał węglanowych przez wodę miały w początkowej fazie działanie niszczące. Powstawały wówczas rowki krasowe, kominy, pustki skalne, jaskinie. W następnym etapie nastąpiło wytrącanie się zawartego w wodzie węglanu wapnia w postaci szaty naciekowej. I tak powstały stalaktyty, stalagmity, draperie, nacieki wełniaste, kolumny, misy martwicowe, polewy i pizoidy czyli perły jaskiniowe. Nagromadzenie stalaktytów, które miejscami dochodzi do 200 na 1 metr kwadratowy nie ma sobie równych w Polsce.
Całkowita długość korytarzy wynosi 240 metrów z czego dla turystów udostępniono część o dł. ok 180 metrów. Prace badawcze na terenie jaskini prowadzone przed jej udostępnieniem wykazały, że miejsce to było zamieszkiwane dwukrotnie w tym po raz pierwszy, około 50 tysięcy lat temu. W namuliskach znaleziono szereg paleolitycznych narzędzi krzemiennych, kości zwierząt i ich poroża. Aby utrzymać właściwą temperaturę i wilgotność, zwiedzanie odbywa się w ściśle określonych grupach. Jaskinia jest również czasowym siedliskiem dla ok. 160 nietoperzy, m.in. nocek brunatny i nocek duży. Jaskinia Raj z racji swojej przepięknej, jedynej w swoim rodzaju szaty naciekowej w pełni zasługuje na swoją nazwę.
KAMIENIOŁOM SZEWCE
Ciekawy obiekt związany z historyczną eksploatacją tzw. marmurów chęcińskich, zlokalizowany na wschodnim stoku Góry Okrąglicy. W dawnym, obecnie nieco zarośniętym marmurołomie, eksploatowany był brązowawy wapień dewoński o wyjątkowym lilowym odcieniu, z rzadkimi żyłami kalcytowymi i szczątkami skamieniałości – m.in. amfipor. Obecność tych skamieniałości wskazuje na środkowodewoński wiek skały i jej morskie pochodzenie. Warto wiedzieć, że określenie „marmury” chęcińskie odnosi się do występujących licznie w tym rejonie blocznych odmian skał węglanowych, które po wypolerowaniu uzyskują bardzo dobry połysk i atrakcyjne zabarwienie. Cechy te sprawiały, że już od XVI wieku skały z odsłonięcia były chętnie wykorzystywane w kamieniarstwie do wyrobu detali architektonicznych.
Z niektórych odmian wykonywano również niewielkie przedmioty ozdobne. W przypadku „marmuru” z Szewc, miał on zastosowanie głównie jako materiał do wyrobu płyt okładzinowych i posadzek. Szewce, podobnie, jak inne znane z obszaru chęcińsko-kieleckiego dawne marmurołomy, stanowią cenne świadectwo historii górnictwa skalnego, które nie tylko dokumentuje rodzaj kopaliny, jaką pozyskiwano przed wiekami, ale dostarcza wiedzy na temat rozmiarów i technik eksploatacji. Rozmiar wyrobiska (ok. 80m średnicy i 20m głębokości) wskazuje na dość duży rozmach eksploatacji skały. Teren sąsiadujący z kamieniołomem Szewce to również obszar historycznego górnictwa rud ołowiu i miedzi. Góra Okrąglica i jej otoczenie była wymieniana w lustracjach królewskich jako jedna z jedenastu tak zwanych „gór kruszcowych” znajdujących się w okolicach Chęcin, na której eksploatacja miała miejsce między XIV a początkiem XX wieku.
GÓRA ZELEJOWA
Góra Zelejowa jest jednym z najciekawszych stanowisk geologicznych w Polsce. Rezerwat przyrody nieożywionej obejmuje środkową części wapiennego grzbietu, rozciętego wyrobiskiem górniczym. Grań i wapienne zbocza Zelejowej stanowią klasyczny przykład krasu powierzchniowego. Wędrując czerwonym szlakiem wiodącym przez Górę Zelejową, często możemy obserwować piękne przykłady licznych żłobków i szczelin krasowych, wcinających się w masywne wapienie dewonu górnego. W dawnych wyrobiskach, rozcinających masyw widoczne są również miejscami przykłady permsko-triasowego i kenozoicznego krasu kopalnego – szczeliny i leje krasowe wypełnione czerwonawo zabarwionymi osadami. Główną część rezerwatu stanowi kamieniołom „Szczerba”, rozcinający poprzecznie grzbiet Zelejowej, który jest najbardziej znanym w regionie historycznym miejscem eksploatacji pięknej odmiany „marmuru chęcińskiego” – tzw. „różanki zelejowskiej”.
Nazwa tej odmiany o wyjątkowo dekoracyjnym deseniu wzięła się od różowawego zabarwienia kalcytu, rozcinającego szare dewońskie wapienie, bądź występującego wraz z ich okruchami, jako wymieszany materiał skalny tworzący tzw. brekcję kalcytowo-wapienną. Różanka zelejowska przez dłuższy czas stanowiła niezwykle cenioną odmianę „marmuru chęcińskiego”. Wykorzystywano ją w architekturze nie tylko jako materiał do wyrobu ozdobnych płyt okładzinowych, ale również detali architektonicznych i ozdobnych bibelotów. Obecnie w ścianach dawnego wyrobiska można zaobserwować pamiątki dawnych technik eksploatacji w postaci śladów odspajania bloków skalnych. Przyroda ożywiona reprezentowana jest przez cenne gatunki roślin naskalnych i muraw kserotermicznych.
GÓRA ZAMKOWA
Miejsce stanowiące wizytówkę turystyczną Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego. Wznoszące się nad otaczający teren wapienne wzgórze o wysokości 356 m n.p.m swą nazwę zawdzięcza majestatycznym ruinom zamku obronnego z końca XIII wieku. Walory obronne twierdzy podkreślają wychodnie skalne, które stanowią naturalne podłoże, na którym posadowiono jej mury. Skały widoczne w części grzbietowej, jak również w dwóch wcinających się w górę dawnych kamieniołomach: zachodnim i wschodnim, to rozmaite odmiany wapieni dewonu górnego. Skały te odsłonięte dobrze w zachodnim kamieniołomie są stromo nachylone w kierunku południowym. Jeżeli jednak przejdziemy na północną stronę góry zobaczymy już starsze od nich dolomity dewonu środkowego. Ta różnica w budowie geologicznej oraz obecność uskoku przebiegającego u południowego podnóża góry, powodują, iż ma ona wyjątkowy asymetryczny kształt – stok południowy jest bardziej nachylony niż północny. Warto zwrócić na to uwagę oglądając G. Zamkową np. od strony pobliskiej G. Rzepki.
Kolejnych atrakcji dla poszukiwaczy osobliwości przyrody dostarcza wspomniany stary kamieniołom na zachodnim stoku, znajdujący się tuż przy trasie wiodącej do zamku od tej strony. W wapieniach odsłoniętych w łomiku można znaleźć liczne pozostałości organizmów, zachowane w postaci skamieniałości. Uważny obserwator dostrzeże skorupki ramienionogów, charakterystyczne nitkowate amfipory, człony (trachity) liliowców czy koralowce. Są to kopalne świadectwa tego, że odsłonięte tu skały wapienne powstały z osadu nagromadzonego ponad 360 mln lat temu w płytkim i ciepłym morzu – podobnie jak współczesne rafy koralowe. Dopełnieniem geologiczno-historycznych atrakcji Góry Zamkowej są ślady dawnego górnictwa kruszcowego, związanego z wydobyciem srebrnonośnej galeny.
GÓRA RZEPKA
Znajdujący się niespełna 800 metrów na zachód od Góry Zamkowej – Rezerwat Góra Rzepka, kryje w sobie wiele tajemnic, które warto odkryć odwiedzając to niezwykłe miejsce. Rezerwat utworzony w 1981 r. obejmuje kulminację wzniesień Rzepki i Beyliny zbudowanych z wapieni i dolomitów dewonu środkowego i górnego. Południowe zbocze Rzepki rozcina amfiteatralnie położony dawny kamieniołom, w którym eksploatowano dolomity środkowodewońskie. Eksploatacja odsłoniła ciekawy profil geologiczny ciągnący się na długości kilkuset metrów. Dolomity poprzecinane są tu gęstą siecią spękań i uskoków. Część dawnych spękań została wypełniona mineralizacją kalcytową. Szczególnie piękny przykład mamy w zachodniej części wyrobiska, gdzie odsłania się gruba żyła białego kalcytu-różanki, do której dodatkowo przylega kanał krasowy. Ze spękaniami związane jest również okruszcowanie galeną występującą w towarzystwie kalcytu i barytu.
Historyczne ślady wydobycia galeny z XVI-XVII wieku występują w wielu miejscach, w zboczach masywu. Rzepka to również ważne stanowisko krasu kopalnego (czyli wypełnionego osadami). Mamy tu ciekawe przykłady wypełnień lejów i kominów krasowych w postaci piaskowców, wskazujące na permski wiek niektórych form. W kamieniołomie widoczne są również szczeliny krasowe powstałe w neogenie wypełnione z kolei piaskiem powstałym z niszczenia masywu dolomitowego. Przyroda ożywiona Rzepki reprezentowana jest m.in. przez roślinność kserotermiczną z ciekawymi, chronionymi gatunkami, jak np. dziewięćsił bezłodygowy.
Wyjątkowość tego miejsca podkreśla fakt, że właśnie u podnóża Rzepki powstało Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej (ECEG).
JASKINIA PIEKŁO
Jaskinia Piekło pod Skibami położona na północno-zachodnim zboczu Góry Żakowej chroniona jest wraz z urwiskiem skalnym zbudowanym z masywnych wapieni dewońskich, jako pomnik przyrody nieożywionej. Oryginalna nazwa jaskini jest zapewne pamiątką po wierzeniach ludowych, które we wszelkich tego typu miejscach upatrywały wylotu czeluści piekielnych. Stąd i w nazewnictwie regionalnym sporo jest miejsc, które w nazwie mają wyrazy piekło lub diabelski. Jaskinia jednak, pomimo nazwy, ma więcej wspólnego z wodą, niż z ogniem piekielnym, ponieważ z założenia stanowi efekt rozpuszczania skał wapiennych właśnie przez wodę. Jaskinia, której łączna długość korytarzy wynosi 57 metrów, powstała najprawdopodobniej w wyniku działania procesów krasowych na szczeliny i spękania w wapieniach dewońskich.
W ciągu setek tysięcy, a może i milionów lat, procesy te doprowadziły do powstania podziemnych pustek i korytarzy, które następnie zostały w naturalny sposób zasypane osadami. Dzisiejszy stan jaskini to efekt działania zarówno naturalnych procesów, jak i działalności człowieka, które doprowadziły do oczyszczenia z osadów korytarzy i niektórych pustek. Ciekawym śladem działalności człowieka są widoczne w dnie głównego korytarza, jak również w bezpośrednim sąsiedztwie jaskini, pozostałości po szybach górniczych drążonych w celu poszukiwania rud ołowiu (galeny). Przez jakiś czas jaskinia była częściowo udostępniona turystycznie, poprzez niebieski szlak i ścieżkę geologiczną. Obecnie jaskinia jest udostępniona, a w jej sąsiedztwie mamy małą infrastrukturę turystyczną. Odsłonięto również częściowo, istniejący w jaskini szyb wydobywczy, zabezpieczając go stosowna kratą i mostkiem.
MIEDZIANKA
Rezerwat przyrody nieożywionej utworzony w 1958 roku jest jednym z najważniejszych w Polsce obiektów górnictwa kruszcowego. Co wydobywali tu dawni gwarkowie wskazuje sama nazwa wzniesienia. Trwająca z przerwami od XIV do XX wieku eksploatacja rud miedzi pozostawiła po sobie kilka kilometrów podziemnych chodników dawnych kopalń, jak również liczne ślady na powierzchni terenu w postaci lejów, będących pozostałościami wlotów do szybów górniczych czy hałd, na których wysypywano skałę płonną. Na niektórych hałdach widoczne są okruchy wapieni, zawierające wpryśnięcia i naskorupienia typowych minerałów miedzi: zielonego malachitu i niebiesko-granatowego azurytu. Otwarte wloty do dawnych szybów są do dzisiaj wyraźnie widoczne na zboczach masywu – stąd przy wędrówce po oznakowanych trasach w rezerwacie konieczne jest zachowanie dużej ostrożności i niezbaczanie z wyznaczonych ścieżek i szlaków.
Wyjątkową pamiątką po górniczej przeszłości Miedzianki jest znajdujące się przy budynku dawnej szkoły, od strony wschodniej rezerwatu, jedyna zachowana do dziś w Górach Świętokrzyskich wieża nadszybia ostatniej kopalni na Miedziance. Góra wyróżnia się w otaczającym krajobrazie, jako piękna wapienna grań urozmaicona trzema skalistymi wierzchołkami. Najwyższy z nich stanowiący szczyt masywu osiąga wysokość 356 m n.p.m. Przez rezerwat przebiega edukacyjna ścieżka górniczo-geologiczna, która wiedzie m.in. na szczyt wzniesienia, skąd rozciąga się wspaniała panorama. U podnóża rezerwatu, znajduje się Izba Muzealna Górnictwa Kruszcowego, w której można obejrzeć m.in. narzędzia pracy dawnych gwarków, kolekcję minerałów, w także podpatrzyć średniowiecznego górnika podczas pracy.