Zabytki techniki, które zobaczysz nad Kamienną, to przede wszystkim dzieło XIX-wiecznej myśli inżynieryjnej. Nie inaczej jest w Brodach, gdzie spotkasz rekonstrukcję jeden z najbardziej eleganckich przykładów architektury przemysłowej Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.
Zanim jednak przeniesiesz się na chwilę do czasów rewolucji przemysłowej w Królestwie Polskim, poznaj bogate tradycje metalurgiczne osady nad Kamienną.
Przemysł pod duchownym i świeckim zarządem
Wiemy, że już w XVII stuleciu istniała w tej okolicy kuźnica o nazwie Bród. Jej właścicielami byli biskupi krakowscy. Warto wiedzieć, że w swoim majątku posiadali również, między innymi, obecną stolicę województwa świętokrzyskiego – Kielce. Dlaczego o tym wspominamy przy okazji Brodów?
Otóż jeden z biskupów, Konstanty Szaniawski, założył w Kielcach jedną z pierwszych szkół średnich i seminarium. Ich prowadzenie powierzył księżom Instytutu "Communis Vitae", czyli księżom “wspólnego życia”. “Komuniści” (jak potocznie nazywano księży) otrzymali od biskupa dość bogate uposażenie ziemskie, w tym, między innymi, tereny dzisiejszych Brodów.
Księża zlecili tu budowę dymarek (prostych technologicznie pieców do wytopu żelaza), potem zaś półwielki piec oraz 2 fryszerki (a zatem stanowiska, w którym surówka z pieca przerabiana była na stal).
Kościelne dobra upaństwowiono w XIX stuleciu. Śmiały plan ówczesnych władz zakładał, że Dolina Kamiennej miała stać się częścią wielkiego “Ciągu Fabryk Żelaza na Rzece Kamiennej” wznoszonego według koncepcji Stanisława Staszica.
W Brodach przewidziano lokalizację pudlingarni – zakładu, w którym miała być świeżona surówka z wielkiego pieca w pobliskich Starachowicach. Świeżenie to proces, w którym materiał z wielkiego pieca (czyli surówka) przerabiany był na stal.
Wielki przemysł, klasyczna elegancja
Nowe zakłady przemysłowe wymagały nowego źródła energii. W XIX stuleciu zapewniały ją odpowiednio spiętrzone wody Kamiennej. W tym to własnie celu wzniesiono tu ziemną zaporę czołową o długości 350 metrów. Poziom wody regulowano 7-przęsłowym kamiennym przelewem wodnym. To właśnie tą część konstrukcji uznaje się z najbardziej nowatorską, i to przynajmniej z 3 powodów. Jakich?
Po pierwsze – materiał
Budowla obłożona była łatwo dostępnymi ciosami piaskowca. Jednak poniżej lustra wody architekci zastosowali innowacyjne na tamte czasy wapno hydrauliczne sporządzone według receptury, która wcześniej sprawdziła się przy budowie Kanału Burgundzkiego.
Po drugie – burzliwa historia
Jeśli masz już za sobą wizytę na innych obiektach na Szlaku Zabytków Techniki, to z pewnością wiesz, że w 1903 roku wielka powódź dokonała nieodwracalnych zniszczeń w Dolinie Kamiennej. W tym czasie tama największego zbiornika w Michałowicach nie wytrzymała naporu, a gigantyczna fala zmiotła budynki fabryczne wraz z układem wodnym.
Po trzecie – wygląd.
Zastanawiasz się pewnie teraz: skoro zakłady zostały zniszczone, to co dziś mogę w ogóle zobaczyć w Brodach? Otóż katastrofę przetrwały fragmenty zapory i kamiennego jazu. Dzięki nim, podczas budowy nowej zapory w latach 60. XX wieku, można było dokonać udanej rekonstrukcji przelewu wodnego.
Zapora z XIX wieku nie pełni już swojej funkcji. Udało się jednak zachować jej oryginalne wymiary i sposób konstrukcji. Nie użyto już cementu hydraulicznego według pierwotnej receptury.
Jeden rzut oka na przepust da Ci dowód na to, że XIX-wieczni inżynierowie zwracali uwagę nie tylko na użyteczność, ale i na wygląd urządzeń technicznych.
Monumentalne filary lekko zwężają się ku górze, którą zdobią proste, klasyczne w formie detale. Na tych “kolumnach” wspierają się łuki. W dolnej partii zobaczysz ściany międzyprzęsłowe z ciosów piaskowca. Potężna całość sprawia wrażenie harmonijnej, eleganckiej i przemyślanej konstrukcji.
Symbol całej gminy
Przelew wodny to jedna z wielu atrakcji turystycznych w Brodach i okolicach. To symbol, który wrył się w świadomość mieszkańców tak bardzo, że to właśnie ten zabytek widnieje dziś w herbie gminy Brody.
Czy warto odwiedzić Brody?
Zdecydowanie tak! Nawet, jeśli nie pasjonujesz się zabytkami techniki, znajdziesz tu wiele atrakcji dla siebie i całej rodziny.
Jeśli podróżujesz z rodziną, a Twoje dzieciaki kochają plażowanie, koniecznie zajrzyj do Centrum Turystycznego nad Zalewem Brodzkim. Zanim dzieciaki przetestują wszystkie trasy parku linowego i placu zabaw, ty zdążysz zrelaksować się na plaży.
Zalew Brodzki to także świetna miejscówka na wypady w Góry Świętokrzyskie. Zwłaszcza, jeśli podróżujesz camperem. Znajdziesz tu jeden z najpiękniej położonych parkingów caravaningowych ze wszystkim, co tylko potrzebne jest do komfortowego wypoczynku. Prąd, woda, dostęp do kanalizacji, a nawet stoisko serwisowe - tutaj znajdziesz wszystko, co tylko jest potrzebne.
Brody polecamy też na spacer. W pobliskich lasach i zagajnikach znajdziesz owiane legendami i tajemnicami wychodnie skalne. A jeśli szukasz wyzwania, wyrusz na spacer pełen zagadek z questem nad Zalewem Brodzkim.
Zdjęcie przelewu: Archiwum UG Brody
