Lider Regionu 2010
w kategorii sport i turystyka
według dziennika Echo Dnia

Ruiny walcowni w Nietulisku Dużym

Informacje praktyczne

  • Informacje szczegółoweZwińRozwiń
    • Rodzaj obiektu:
      Zabytki techniki
    • Powiat:
      ostrowiecki
    • Gmina:
      Kunów
    • Adres:
      Nietulisko Duże
    • Kod pocztowy:
      27-415
    • Szerokość geograficzna:
      50.979209446211
    • Długość geograficzna:
      21.256055831909
    • Region turystyczny:
      Ostrowiec Świętokrzyski i okolice
    • Położenie:
      Na wsi
    • Cały tydzień:
      Od świtu do zmierzchu
    • Cena:
      Wstęp wolny
    • Noclegi w okolicyZwińRozwiń
    Wieża na Górce
    Wieża na Górce
    Pokój od: 35 PLN

    Za górami, za lasami, przy krajowej "9" między Ostrowcem Świętokrzyskim a Starachowicami leży spokojna, typowa świętokrzyska wieś Nietulisko Duże. Przylegają do niej piękne wzniesienia; na jednym z nich znajduje się miejsce wyjątkowe.

    • Nietulisko Duże
    • +48 724 012 369

    Opis

    Gdy Szlak Zabytków Techniki po Świętokrzyskiem doprowadzi Cię nad Kamienną, będziesz robić wiele przystanków, by zwiedzić wszystkie obiekty, które pozostały z XIX-wiecznego “Ciągu Fabryk Żelaza” wzdłuż biegu najpracowitszej z polskich rzek.


    Ostatnie ogniwo

    W XIX wieku dolina rzeki Kamiennej stała się bowiem osią energetyczną i transportową niezwykłego kombinatu metalurgicznego. Plan uprzemysłowienia ziem Królestwa Polskiego zakładał spiętrzenie wód od Wąchocka aż do Nietuliska. Wzdłuż tej kaskady energetycznej rozplanowano ciąg zakładów hutniczych i przetwórstwa żelaza. Kolejność fabryk nie była przypadkowa. 

    Zakłady rozmieszczono bowiem tak, by cały proces technologiczny produkcji żelaza odbywał się z biegiem tej “najpracowitszej z polskich rzek”. I tak oto centrum założenia znalazło się w Starachowicach. Surówka z tamtejszego wielkiego pieca była oczyszczana (pudlingowana) w Michałowie i Brodach. Etapem zamykającym cały proces było walcowanie. To właśnie w NIetulisku znalazły swoje miejsce zakłady walcowania profili drobnych i blach grubych.

    Ruiny walcowni w Nietulisku

    Na miarę XIX wieku

    Pomysłodawcą tego wielkiego przedsięwzięcia był Stanisław Staszic. Realizacji doczekała się koncepcja opracowana pod jego kierunkiem przez, między innymi, Fryderyka Lempe.

    Prace przy budowie rozpoczęto już w 1824 roku. W tym czasie założono 7-kilometrowy kanał doprowadzający wodę z akwenu w Brodach. Dalsze prace kontynuowano dopiero po powstaniu listopadowym.

    Budowę zakładu ukończono ostatecznie w 1846 roku. Projektantem zakładu w Nietulisku został budowniczy i architekt - Karol Knake. Eksperci przyznają, że wykonano tu kawał świetnej inżynieryjnej roboty. Jakie konkretnie rozwiązania zastosowano w Nietulisku?

    • Imponujący układ hydrotechniczny: zakład zasilany był wodami 2 rzek: Kamiennej i Świśliny. 7-kilometrowy kanał od strony Kamiennej był dodatkowo spławny, dzięki czemu możliwy był transport materiałów i półproduktów. Co ciekawe, układ wodny z przepustami i mostem jest czytelny do dziś.
    • Budynki fabryczne - głównym budynkiem walcowni była hala wsparta na 14 żeliwnych kolumnach i żeliwną podłogą; oprócz tego zakład dysponował między innymi suszarniami, magazynami, stajniami i pomieszczeniami na opał.
    • Osiedle robotnicze do dziś oceniane jest jako bardzo udane założenie urbanistyczne. Uliczki rozchodziły się promieniście z półkolistego placu, wokół którego wkomponowano parterowe domki robotnicze. Spójrz na mapę - z lotu ptaka układ wciąż wygląda bardzo czytelnie.

    Imponowało również samo wyposażenie zakładu. Dysponował on 40 parami walców oraz kołami wodnymi średnicy 10 metrów. Jedno z nich o mocy 60 KM wykorzystywane było do napędzania walcowni. W późniejszym okresie urządzenia zasilała też również jedna z pierwszych w Królestwie Polskim turbin wodnych. Kolby zgrzewane były w 6 piecach. Działały tu walcownie: sztabowa duża, mała (do wyrobu drobnego gatunku żelaza) oraz walcownia do produkcji blach. W następnych latach uruchomiono tu maszynę do produkcji drutu. 

    Pozostałości walcowni w NIetulisku


    Niszczycielska siła natury

    W drugiej połowie XIX wieku rentowność zakładu spadła. Przeszedł on w ręce prywatne i został poddany drobnej modernizacji. W 1903 roku tereny nad Kamienną nawiedziła wielka powódź. Korespondent Tygodnika Ilustrowanego donosił: 

    “Doby, bodaj kilku chwil starczyło, aby niszczący żywioł zamienił jedną z najbogatszych okolic kraju w rumowisko stłuczonych zbóż, strzaskanych drzew, rozrzuconych chat; jednej bodaj chwili starczyło, a zasłał całe zagłębie od Starachowic po za Ostrowiec gruzem zwalisk, cegieł, wymościł sitowiem, odłamami desek, zwałami wyrwanej z podglebia ziemi i kamieni.”

    Żywioł nie oszczędził także zakładów w Nietulisku. Wielka woda zniszczyła spiętrzenie w Brodach na Kamiennej, a Świślina przerwała groblę. Odcięty od energii zakład zamknięto w 1905 roku. Urządzanie zostały wywiezione do Rosji lub sprzedane. Budynki zaczęły popadać w ruinę. 


    Spuścizna dawnych wieków

    Dziś do Nietuliska przyjedziesz z największym prawdopodobieństwem drogą krajową, która przecina teren dawnego zakładu fabrycznego. 

    Jeśli jedziesz od strony Starachowic –  po prawej stronie będziesz mieć zabudowania fabryczne i układ wodny. Po lewej – teren dawnego osiedla fabrycznego.

    W Maleńcu, jak w wielu innych obiektach na Szlaku Zabytków Techniki, widać, że inwestycje Zagłębia Staropolskiego budowano w sposób niezwykle przemyślany, z dbałością nie tylko o funkcjonalność, ale i o ład przestrzenny i wygląd samych budynków.

    Główną oś wyznacza kanał roboczy, który biegnie od zbiornika retencyjnego do Kamiennej - na nim znajdują się pozostałości budynku walcowni. Prostopadle do dłuższego boku walcowni biegnie druga oś, wzdłuż której rozlokowano budynki pomocnicze a dalej (obecnie po drugiej stronie drogi krajowej) - plac z osiedlem robotniczym.

    Symbolem Nietuliska są zachowane arkadowe łuki hal fabrycznych z arkadowymi sklepieniami - przypominającymi bardziej pozostałości reprezentacyjnego pałacu niż hali fabrycznej.

    Czytelny jest także układ wodny. Ale uwaga! Teren dawnej walcowni jest nierówny i pokryty dość bujną roślinnością. Zwiedzając okolice tego zabytku techniki zachowaj szczególną ostrożność i rozsądek. A przede wszystkim –  patrz pod nogi! Do dziś zachowały się przepusty i mosty. Nieco dalej, w pobliżu kościoła pw. św. Franciszka, znajdziesz jaz ulgi, którym odprowadzano wodę z terenu zakładu.

    Pozostałości walcowni w NIetulisku

    Nietulisko: czy  dla każdego?

    By odkryć uroki tego miejsca, trzeba nieco uruchomić wyobraźnię. Pozostałości walcowni są na tyle czytelne, że z łatwością domyślisz się funkcji poszczególnych obiektów. Jeśli podróżujesz z dziećmi: pilnuj, by nie eksplorowały części podziemnych samodzielnie –  choć może być to niezła przygoda, o wypadek nietrudno!

    Lokalizacja

    Hidden text line that is needed to fix map width
    • 21.256055831909
    • 50.979209446211
    • Nietulisko Duże
    • Ruiny walcowni w Nietulisku Dużym