Wzgórza, doliny, wąwozy lessowe, jary – wszystkie te niezwykle różnorodne i malownicze elementy odnajdziemy w krajobrazie ziemi Ziemi Opatowskiej, powstałym w wyniku długich przeobrażeń geologicznych. Świadczą o tym m.in. wąwozy lessowe w Wąworkowie, odsłaniające podłoże skalne sprzed 600 milionów lat. Średnia grubość pokrywy lessowej wynosi 6–7 m na wschód od Opatowa, a w rejonie miasta dochodzi do 15 m.
Fot. Opatowskie krajobrazy, Archiwum ROTWŚ
Gruba warstwa lessu ułatwiała opatowianom drążenie piwnic pod kamienicami w mieście, które od XII w. stanowiło ważny węzeł szlaków handlowych. Piwnice doskonale sprawdzały się jako składy przypraw, tytoniu, wina, miodów, a także płótna, skór, ceramiki czy wyrobów z metali szlachetnych. Podziemny labirynt stanowił również znakomite schronienie przed wrogiem. Dzisiaj w tym miejscu znajduje się podziemna trasa turystyczna, się przystosowana i udostępniona w 1984 roku do zwiedzania podziemna trasa turystyczna powstała z połączenia trzech kondygnacji piwnic o długości 450 metrów, przystosowana i udostępniona do zwiedzania w 1984 roku.
Fot. Rynek w Opatowie, Sławek Rakowski
Fot. Podziemna Trasa Turystyczna w Opatowie, Archiwum ROTWŚ
Fot. Brama Warszawska, Sławek Rakowski
Odwiedzając Opatów, warto zajrzeć do romańskiej kolegiaty św. Marcina z drugiej połowy XII w., w której na szczególną uwagę zasługują umieszczone w lewej nawie transeptu nagrobki rodziny Szydłowieckich z ciekawą płaskorzeźbą z brązu, tzw. Lamentem Opatowskim, przedstawiającym 41 postaci wstających od uczty, poruszonych wiadomością o śmierci kanclerza koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego.
Fot: Kolegiata pw. św. Marcina w Opatowie, Sławek Rakowski
Fot. Lament Opatowski, Archiwum ROTWŚ
Równie interesującym zabytkiem jest późnobarokowy zespół klasztorny o.o. Bernardynów, którego wnętrze utrzymane jest w stylu barokowym i rokokowym. Dziełem najwyższej klasy jest XVIII-wieczny ołtarz wykonany przez Macieja Polejowskiego. Nie mniej interesujące są krucyfiks z ok. 1400 roku czy też Opatowska Tłocznia Mistyczna, która znajdowała się w pierwotnym pierwszym kościółku z 1040 r.
Fot. Zespół Klasztorny o.o. Bernardynów w Opatowie, Sławek Rakowski
W okolicach Opatowa można natknąć się na wiele ciekawych miejsc: ruiny tętniącego niegdyś życiem średniowiecznego zamku rycerskiego w Tudorowie, zabytkowy kościół w Ptkanowie, drewniany kościół pw. św. Mikołaja w Gierczycach z 1708 r., o którym pierwsze wzmianki pochodzą z 1390 r., kryty gontem kościół pw. św. Wojciecha z 1573 r. w Glinianach czy też Karwów, rodzinną rodzinna miejscowość Wincentego Kadłubka ze „źródełkiem Kadłubka”, według legendy posiadającym niezwykłe właściwości lecznicze w chorobach oczu.
Fot. Kościół w Ptkanowie, Sławek Rakowski
Fot. Ruiny zamku w Tudorowie, Sławek Rakowski
Zadziwiającym obiektem jest wzniesiony przez Wawrzyńca Senesa w latach 1631–1644 zamek Krzyżtopór w Ujeździe. Fundator tego „palazzo in fortezza” – wojewoda sandomierski Krzysztof Ossoliński – chciał olśnić współcześnie mu żyjących. Monumentalny zespół pałacowy, wbudowany w pięcioboczną bastionową fortecę, wzniesiony został na wzór kalendarza. Posiadał tyle okien ile dni w roku, tyle komnat ile tygodni, tyle wielkich sal, ile miesięcy oraz tyle baszt, ile pór roku. Nazwa zamku „Krzyżtopór” pochodzi od emblematów umieszczonych na kamiennych płaskorzeźbach w dekoracji bramy, to jest krzyża i toporu – herbu Ossolińskich.
Fot. Zamek Krzyżtopór w Ujeździe, Sławek Rakowski
Fot. Nocne zwiedzanie Zamku Krzyżtopór, Archiwum ROTWŚ
W Ożarowie, drugim co do wielkości tuż po Opatowie, ośrodku gospodarczym i handlowym powiatu, znajduje się jeden z najlepiej zachowanych w województwie świętokrzyskim cmentarzy żydowskich. W Śmiłowie natomiast odnaleźć można piękny dworek z końca XVIII wieku z oficyną i częściowo zachowanym parkiem krajobrazowym z okazami starych lip.
Fot. Dwór w Śmiłowie, Archiwum ROTWŚ