fot. Anna DrzewieckaZbudowana została w 2 poł. XIV w. na miejscu kościoła wzmiankowanego już w 1148 r. Obecny kościół wzniesiony został z fundacji Kazimierza Wielkiego w latach 1360–82 na miejscu pierwotnej romańskiej kolegiaty wzmiankowanej od 1148 r.
Kolegiata była wielokrotnie niszczona i odbudowywana. W 1960 r. została podniesiona do godności bazyliki mniejszej. Jest budowlą trójnawową, halową z trójbocznie zamkniętym, wydłużonym prezbiterium. Nakrywają ją sklepienia krzyżowo-żebrowe. Zwraca uwagę szczególnie bogate wyposażenie jej wnętrz. Na ścianach prezbiterium zachowały się polichromie bizantyjskie z fundacji Władysława Jagiełły, wykonane ok. 1421 r. przez warsztat mistrza Hayla z Przemysla. Ołtarze wykonane są z czarnego marmuru i ozdobione różowym marmurem. Reprezentują one wyroby kamieniarskie warsztatów w Czernej pod Krakowem z XVII i XVII wieku. Przy filarach międzynawowych znajdują się misternie wykonane, rokokowe ołtarze - dzieła mistrza Macieja Polejowskiego ze Lwowa. Uwagę turystów przykuwa zespół 16 obrazów (malowanych w latach 1708 – 1737), z których 12 tworzy cykl zwany „Kalendarium” – mękę wiernych sandomierskich i braci dominikanów podczas najazdów tatarskich. Obrazy pochodzą spod pędzla Karola de Prevot. W skarbcu katedry przechowywany jest przywilej II lokacji miasta z 1286 r. Za prezbiterium Kolegiaty, pod nr 5, często wynajmował mieszkanie Jarosław Iwaszkiewicz. Tu powstały m.in. Lato w Nohant, Młyn nad Utratą, Róża, a pisarz wielokrotnie powracał do Sandomierza w swoich licznych utworach – nawet marzył, by tu zamieszkać. Po śmierci literata przez kilka lat w „jego” pomieszczeniach znajdowało się Muzeum Literatury im. Jarosława Iwaszkiewicza.
