Kolegiata p. w. Św. Marcina – romańska świątynia powstała ok. 1150 roku, jako kolegiata, poświadczona w 1212 roku. W 1471 przeniesiono tu parafię z Kościoła N.M.P.
Kolegiata św. Marcina zalicza się do cenniejszych w kraju zabytków architektury romańskiej. Orientowana bazylika z przekształceniami i szczegółami późnogotyckimi, renesansowymi i barokowymi, zbudowana została z ciosów piaskowca na planie krzyża łacińskiego. Wyróżnikami świątyni są transept i prosto zamknięte prezbiterium oraz dwie półkoliste absydy.
Dwie wieże zachodniej fasady w przedłużeniu naw bocznych kryte są barokowymi, baniastymi hełmami z lukarnami. Na osi fasady znajduje się podwójny portal główny - romański z wstawionym wewnątrz ostrołukowym gotyckim. Tympanon romański ponad nim jest ozdobiony ornamentem roślinnym i trzema maswerkowymi arkadkami. Warto zwrócić uwagę na biforia, czyli podwójne romańskie okienka. Wschodnią i południową ścianę prezbiterium wieńczą ślady symbolicznego ostrzenia szabel i grotów szlachty ziemi sandomierskiej, która gromadziła się tłumnie na sejmikach województwa sandomierskiego.
Pierwotne, romańskie wnętrze kryte było drewnianym stropem. Po spaleniu kolegiaty przez tatarów, nawę główną nakryto późnogotyckim sklepieniem sieciowym, a w pozostałych partiach położono sklepienie żaglaste z lunetami. Uwagę przykuwa gotycka polichromia z XV wieku w dawnym kapitularzu przy południowo-zachodnim rogu kościoła. Najstarsze z barkowych malowideł są przypisywane Marcinowi z Tours. Na ścianach prezbiterium i transeptu można oglądać obrazki historyczno-batalistyczne z udziałem wojsk polskich: walka na Psim Polu (1109), bitwa pod Grunwaldem (1410) i odsiecz wiedeńska (1683). W ołtarzu kaplicy południowej znajduje się renesansowy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, przypisywany pierwszemu nauczycielowi Rafaela. W nawie głównej symboliczne postacie trzymają w dłoniach tarcze z herbami Ziemi Sandomierskiej oraz herbami rodów: Szydłowieckich, Tarnowskich, Ostrogskich i Lubomirskich.
Unikatowym elementem świątyni jest tzw. Lament Opatowski – czyli długa, grawerowana i płaskorzeźbiona płyta ufundowana w 1536 roku przez hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego, męża najstarszej córki kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego - Zofii. Przedstawia 41 osób rozpaczających na wieść o śmierci kanclerza, m.in. króla Zygmunta Starego, fundatora Jana Tarnowskiego i biskupa Piotra Tomickiego. Ludziom wtórują charty i sokoły. Płyta znajduje się w transepcie kolegiaty.
