Złoty medal w kategorii
Najlepsza kampania marketingowa
podczas Targów Intourex2011
w Sosnowcu

z

Świetokrzyskie sztetle - odkryj tajemnice

2012.07.04
Rozmiar tekstu:A-A+

Bogactwo każdego regionu jest mierzone działalnością jego mieszkańców. Im bardziej różnorodna kultura i zwyczaje, tym ciekawsza historia danego obszaru. Burzliwe i barwne dzieje województwa świętokrzyskiego są bogate dzięki unikatowej kulturze żydowskiej, która już od średniowiecza wywierała wpływ na życie naszego regionu. Czy możemy ją jeszcze poczuć? Czy wspomnienie o tej kulturze przynosi tylko smutek wywołany straszliwą wojną, czy też budzi ciepłe wspomnienia o bogatej kulturze Starszych Braci w Wierze?

Świętokrzyskie sztetle, miasteczka i miejsca poświęcone Żydom i ich bogatej tradycji możemy na stałe wpisać w krajobraz naszego regionu. Starotestamentowi osadzali się w miastach i miasteczkach. Świadczą o tym dobrze zachowane budynki synagog, kirkuty i miejsca pamięci. 

Warto te miejsca zobaczyć także dlatego aby zobaczyć jak dzisiejsi Polacy – mieszkańcy regionu świętokrzyskiego – współcześnie dbają o powierzone im przez historię dziedzictwo Polskich Żydów. Z tego widoku wyłania się nie tylko fascynujące dziedzictwo kultury żydowskiej naszej ojczyzny, ale także obraz współczesnej Polski i współczesnego Świętokrzyskiego – regionu otwartych, wrażliwych i patrzący z optymizmem w zgodną przyszłość mieszkańców.

Kielce, jednoznacznie kojarzone z"pogromem żydowskim", mogą pochwalić się wieloma pomnikami żydowskimi oraz starą synagogą z początku XX wieku, przy której w okresie międzywojennym działał cheder oraz stuosobowy chór męski. Na obszarze kieleckiej dzielnicy Pakosz znajduje się interesujący cmentarz żydowski czyli kirkut. Obok niego znajduje się święte miejsce dla Żydów – ohel cadyka Mordechaja Kuzmirera czyli grobowiec osoby czczonej przez chasydów (podobnie jak święci w kościele katolickim). Portret cadyka oraz inne judaika można zobaczyć w Muzeum Historii Kielc (przy ul. Leonarda). W samym centrum miasta, niedaleko Placu Wolności możemy jeszcze zobaczyć Dom Modlitw Herszla Zagajskiego oraz charakterystyczny wykusz przy kamienicy, w której rodziny żydowskie obchodziły jedno z największych świąt judaizmu - Sukkot. Warto również zobaczyć pomnik „Menora” nad Silnicą przy Al. IX Wieków Kielc. O nowym, niezwykłym pozytywnym (a nie tragicznym) znaczeniu i interpretacji tego monumentu, można się dowiedzieć ze słów naczelnego rabina Polski Michaela Schudricha w filmie „Świętokrzyskie sztetle”.

Pińczów, w którym Żydzi zaczęli się osadzać już w XVI wieku. Godnym zobaczenia jest synagoga z końca XVI w. na południowym Mirowie, zbudowana została z kamienia łamanego na planie prostokąta. Salę modlitw „zamykają” sklepienia kolebkowe z lunetami.

fot.M. Maciążek

Zachował się tutaj manierystyczny Aron ha-kodesz. Nad przedsionkiem, na piętrze znajduje się babiniec. Obszerny przedsionek pełnił funkcję sali modlitewnej dla bractw religijnych, był miejscem w którym obradowała gmina oraz sąd. Bardzo ciekawe są zachowane freski w sali pod babińcem. Pińczowski obiekt jest częścią muzeum regionalnego i warto go zwiedzić z przewodnikiem tego muzeum.

Szydłów z zabytkową synagogą w obrębie równie zabytkowych murów miejskich. Jest to budynek o kamiennych 2-metrowych, wzmocnionych przyporami murach mógł spełniać funkcje obronne. Z zewnątrz  zdobi go tylko prosta attyka, z którą kontrastuje drewniana przybudówka kryta gontem. W jasnym przestronnym wnętrzu bożnicy uwagę przyciąga rzeźbiony Aron ha Kodesz (szafa ołtarzowa na Torę) oraz delikatnie żebrowany strop. Obecnie działa tu galeria malarstwa współczesnego - na obrazach lokalnych artystów dominują motywy architektoniczne Szydłowa. Można też nabyć drobne pamiątkowe judaika. W synagodze można oglądać eksponaty związane z kulturą żydowską, w szczególności przedmioty i księgi religijne dwa kawałki zwojów Tory, oraz 4-metrowy posąg Mojżesza trzymającego tablice z Dekalogiem (jest to kopia pomnika który stanął w Łodzi), a także 18 płaskorzeźb w brązie przedstawiających sceny ze Starego Testamentu autorstwa polskiego rzeźbiarza, profesora Gustawa Zemły.

W Chmielniku znajduje się szczególny skarb judaistyczny, który stanowił centrum dzielnicy żydowskiej – renesansowa synagoga. Niegdyś w sąsiedztwie synagogi wznosiły się dwie szkoły kahalne, dom talmudyczyny i mieszkanie rabina. Od płn. do synagogi przylegał cmentarz grzebalny używany od 1565 r. Budynek synagogi ulegał przeróbkom i zmianom. Dziś, synagoga jest w trakcie rewitalizacji. Powstaje w niej nowoczesne centrum-muzeum o nazwie „Świętokrzyski sztetl”. Autorem projektu  interaktywnej wystawy jest pracownia „Nizio Design International” (Mirosława Nizio), ta sama która opracowała wystawę w słynnym Muzeum Powstania Warszawskiego. Chmielnik corocznie organizuje festiwal kultury żydowskiej (o którym poniżej). Miasto samo dorobiło się także zespołu klezmerskiego. W Chmielniku jest również restauracja kuchni żydowskiej.

Chęciny to miasto, w którym Żydzi zadomowili się już w średniowieczu. Istniejąca synagoga została zbudowana dzięki przywilejowi króla Władysława IV Wazy. Murowana z ciosów kamiennych i cegły została wzniesiona na planie prostokąta. Nakrywa ją czterospadowy dach łamany. Nieopodal zamku znajduje się również kirkut, często odwiedzany przez grupy turystów.
Bodzentyn, w którym Żydzi stanowili sporą liczbę mieszkańców. Synagoga nie przetrwała do naszych czasów, ale wciąż możemy oglądać ok. 80 macew na (odnowiony ostatnio) XIX-wiecznym kirkucie. Bezcennym świadectwem jest „Pamiętnik Dawida Rubinowicza” – lakoniczne notatki z lat 1940 – 1942 obrazujące życie w okupowanym Bodzentynie. Ku czci tej postaci odbywają się w Bodzentynie „Dni Dawidka Rubinowicza”.

Judaika świętokrzyskie odnajdziemy również w Małogoszczy, Działoszycach, Sandomierzu i wielu innych miejscach. Warto zacząć je odkrywać…

Kultura materialna przenika się u nas z kulturą niematerialną – wspomnieniami i wydarzeniami związanymi z tradycjami żydowskimi, o czym świadczą corocznie Spotkania z Kulturą Żydowską w Chmielniku i Szydłowie.  „Spotkania”  to próba odtworzenia dawnego wyglądu i klimatu żydowskiego miasteczka przyczyniająca się do wzmocnienia identyfikacji z miejscem pochodzenia, jego dziedzictwem kulturowym oraz wieloletnim procesem przenikania się kultur. Podczas „Spotkań” na uliczkach Chmielnika wokół synagogi rozstawione są stylowe stoiska, na których prezentowane są: ceramika, rzeźba i malarstwo. Uczestnicy imprezy mają możliwość degustacji potraw kuchni żydowskiej oraz posłuchania zespołów artystycznych prezentujących sztukę kultury żydowskiej. Główne elementy imprezy będą miały miejsce w Chmielnickim Centrum Kultury oraz na chmielnickim rynku.

Kultura żydowska i jej nieoceniony wkład w dziedzictwo kulturowe regionu to doskonała propozycja dla wszystkich zainteresowanych turystyką kulturową. Zabytki pożydowskie mogą stanowić główną bazę na trasie lub mogą być oryginalnym dodatkiem przy eksplorowaniu piękna naszego regionu.

Opracowali: Anna Kowalska (RCIT) i Adam Dąbek (ROT WŚ) 2012